ΕΠΙΜΝΗΜΟΣΥΝΟΣ ΛΟΓΟΣ ΟΠΛΑΡΧΗΓΩΝ ΚΡΑΒΑΡΙΤΩΝ

          «Ω! γνήσια της Ελλάδος τέκνα, ψυχαί που επέσατε στον Αγώνα ανδρείως…»                                                           Κάλβος

Με το μοναδικής ποιητικής έμπνευσης αυτό τρόπο προσφωνεί ο Εθνικός ποιητής μας Κάλβος τους ηρωικούς ιερολοχίτες του Δραγατσανίου. Παρόμοιο ηρωικό μεγαλείο ανιχνεύουμε και στις ακόλουθες προσφωνήσεις για τους ηρωικούς κραβαρίτες του Αγώνα της Παλιγγενεσίας:

          «…Ήταν όλοι τους γενναίοι κι ήταν όλοι κραβαρίτες…». «…Η Πατρίδα ένα μεγάλο μέρος της ελευθερίας της το οφείλει στους κραβαρίτες…». Ομολογεί ο μεγάλος Ρουμελιώτης Στρατηγός Γιάννης Μακρυγιάννης.

         

Πανοσιολογιότατε, ευσεβές εκκλησίασμα

          Το προκείμενο μνημόσυνο, που, χρέος επιτελούντες, τελούν:ο Σύλλογος των απανταχού Ελατοβρυσιτών και ο Δήμος Αποδοτίας στη μνήμη των οπλαρχηγών και καπεταναίων κραβαριτών αγωνιστών στον απελευθερωτικό Αγώνα του 1821, ως την ίδρυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους το 1829, πληρεί ένα τεράστιο έλλειμμα απόδοσης τιμής και ευγνωμοσύνης στους γενναίους εκείνους, που με τον αγώνα τους και το αίμα τους χάρισαν σε μας την πολυπόθητη ελευθερία από τον ζυγό τετρακοσίων χρόνων σκλαβιάς.

          Για να είναι, λοιπόν, ολοκληρωμένη και να φωτιστεί η ενέργεια τέλεσης του μνημοσύνου, θεωρήθηκε σκόπιμο να αναφερθούμε με λίγα λόγια στους γνωστότερους ή σε όσους μπορέσαμε να γνωρίσουμε μέσα από τα δημοσιεύματα και τα αρχεία.

          Πολύ λίγοι, ίσως, γνωρίζουν τα  ονόματα και τη δράση των περισσοτέρων από αυτούς. Και όμως υπήρξαν τα λαμπρά παλικάρια του Ιερού Εθνικού Ξεσηκωμού και τραγουδήθηκαν τα κατορθώματά τους από τους συγχωριανούς τους και σε πολλές περιπτώσεις το όνομά τους ξεπέρασε τα στενά όρια του χωριού ή της επαρχίας και απλώθηκε στην επικράτεια.

          Είναι οι ξεχασμένοι από τους πολλούς, που  δεν έκαναν πλούτη και δεν στέριωσαν μέγαρα και δεν φρόντισαν για την υλική τους ευημερία, να την κληροδοτήσουν στα παιδιά και στα εγγόνια τους, όμως, άφησαν κάτι άλλο, λαμπρό και μεγάλο,  απροσδιόριστα αδιατίμητο, μοναδικό: το θρύλο της παλικαριάς τους, το γνήσιο λαϊκό πατριωτισμό τους που μόνον αυτά έχουν ηθική και εθνική αξία. Κράτησαν έτσι αδούλωτα τα Κράβαρα από τον Τούρκο.

          Με ευλάβεια και συγκίνηση κάνουμε το προσκλητήριο- μνημόσυνο- των δοξασμένων νεκρών του Κραβαρίτικου ’21. Έχουμε πλήρη συναίσθηση, ότι από το προσκλητήριό μας, αθέλητα, θα έχουν παραληφθεί πολλοί. Γιατί είναι πολλοί οι αγωνιστές του θαυμάσιου εκείνου Αγώνα. Αλλά και από τους γνωστούς δεν μπορούν να περιληφθούν όλοι σε ένα μνημόσυνο, στο χρόνο ενός επιμνημόσυνου λόγου. Σ’ αυτό ζητάμε την κατανόησή σας. Αλλά και όσοι ακουστούν τώρα, μέρος του μεγάλου όλου, ας παρηγορήσουν την ψυχή των ανωνύμων αγωνιστών του υπέροχου εκείνου εθνικού ηφαιστείου.

          Για μας η τέλεση αυτού του μνημοσύνου συμβολική μόνο αξία μπορεί να έχει στην πρόθεσή μας να προσφέρουμε κάτι στους αγαπημένους εκείνους προπάτορες: την αιώνια μνήμη.

Παρουσιάζουμε στη συνέχεια τους γνωστότερους από το πάνθεο των βοϊτσαϊτών και άλλων κραβαριτών ηρώων, αγωνιστών οπλαρχηγών, κατά αλφαβητική σειρά:

1.   Αρμάγος Γεώργιος, από τη Λομποτινά ( Άνω Χώρα). Υπηρέτησε στο σώμα του στρατηγού Σαφάκα. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες και στη β΄πολιορκία του Μεσολογγίου και της Ναυπάκτου.

2.   Αδρακτάς Ιωάννης, από τον Παλιόπυργο (Βελβίτσινα). Μυήθηκε στην φιλική εταιρεία, πολέμησε υπό τον Αναγνώστου Κανδάκη. Συγκρότησε δικό του σώμα και διακρίθηκε κατά την διάρκεια της επιδρομής του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο.

3.   Αμορανίτης Τριαντάφυλλος, από την Αμόρανη (Καταφύγιο). Συμμετείχε ως εμπειρικός χειρουργός στον απελευθερωτικό Αγώνα. Προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στα μαχόμενα τμήματα των Κραβάρων και της Ρούμελης.

4.    Αδελφοί Αλαφογιάννη: Ιωάννης και Γεώργιος, από τη Βοϊτσά (Ελατόβρυση). Ο Γεώργιος Αλαφογιάννης πολέμησε υπό τον οπλαρχηγό Σκαλτσοδήμο από τη Δωρίδα και τον Σουλιώτη αρχιστράτηγο Κίτσο Τζαβέλλα. Μετά την απελευθέρωση έγινε ιερέας Βιτρινίτσας. Ο Ιωάννης Αλαφογιάννης από μικρός ακολούθησε κι αυτός τον Σκαλτσοδήμο, πολέμησε στο Λιδορίκι, Ναύπακτο, Αετό, Άμπλιανη, Υπάτη και Βασιλικά.

5.    Καπετάνιος Αντώνιος Βοτσαϊτης- Υποχιλίαρχος, από τη Βοϊτσά (Ελατόβρυση). Πήρε μέρος στο επαναστατικό συμβούλιο της Αγίας Παρασκευής. Κατατάχτηκε στο σώμα του Στρατηγού Σιαφάκα σαν πρωτοπαλίκαρό του και αργότερα έγινε καπετάνιος, με το βαθμό του Ταγματάρχη. Πολέμησε σε περισσότερες από επτά μάχες στα Κράβαρα και τη Ρούμελη. Από το σόϊ του Βοτσαϊτη πολέμησαν στον Αγώνα άλλοι πέντε με πιο σημαντική τη  δραστηριότητα του Γιωργάκη Βοτσαϊτη.

6.    Γιαννόπουλος Στάθης, από την Λομποτινά (Άνω Χώρα). Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες υπό τον Στρατηγό Μακρυγιάννη και τον καπετάνιο Μάρκο Μπότσαρη. Ανδραγάθησε στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου.

7.    Γιώτης Σωτήριος, οπλαρχηγός κραβάρων. Σημαντικός αγωνιστής, επικεφαλής δικού του σώματος. Το 1822 έγινε χιλίαρχος και αργότερα Στρατηγός. Πέθανε στο Μεσολόγγι.

8.    Ζαφειρόπουλος Αθανάσιος, οπλαρχηγός από Κοζίτσα (Αμπελακιώτισσα). Συναγωνιστής του Οδυσσέα Ανδρούτσου και του Αθανασίου Διάκου. Πολέμησε στις μάχες Αλαμάνας, Γραβιάς, Πέτα, Άμπλιανης, Κοζίτσας και Κραβάρων.

9.    Ιωάννου Ανδρέας, από Πλάτανο. Πολέμησε υπό τον Στρατηγό της Ρούμελης Γιάννη Μακρυγιάννη.

10. Καλιαμπάκος Γεώργιος, οπλαρχηγός από τη Λομποτινά (Άνω Χώρα). Ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης με το γιο του παπα- Αντρέα, επικεφαλής πατριωτών του. Σκοτώθηκε στη μάχη της Παπαδιάς Κραβάρων.

11. Καναβός Αναγνώστης, από Άνω Χώρα (Λομποτινά). Πολέμησε υπό τον Καραϊσκάκη επικεφαλής ογδόντα ανδρών στη μάχη του Φαλήρου, σε όλες τις μάχες των Κραβάρων, στην πολιορκία του Μεσολογγίου, της Ναυπάκτου και αλλού.

12. Καναβός Λογοθέτης, συγγενής του πρώτου. Το 1821 στρατολόγησε μεγάλο αριθμό ανδρών με τους οποίους πολιόρκησε τον Απρίλιο τα φρούρια Αντιρρίου και Ναυπάκτου. Υπήρξε μέλος της Γερουσίας της Δυτικής Χέρσου Ελλάδας υπό τον Μαυροκορδάτο. Το 1823, ως πληρεξούσιος  αντιπροσώπευσε τη Ναυπακτία στη Συνέλευση του Άστρους και το 1826 στην Επίδαυρο. Το 1825 πήρε μέρος στην υπεράσπιση του Μεσολογγίου, κατά τη διάρκεια της δεύτερης πολιορκίας.

13. Κοντογιανναίοι, δεν δέχτηκαν ποτέ να προσκυνήσουν. Γι’ αυτό ο Γιουσούφ πασάς, αφού κύκλωσε τους Κοντογιανναίους και τα τριακόσια παλικάρια τους, επιτέθηκε εναντίον τους στο διάσελο της Γραμμένης Οξυάς (Σιτίστας). Έγινε μεγάλη μάχη, με πολλές απώλειες για τους Τούρκους. Κοντά στις πηγές του Ευήνου ποταμού, ο Γιουσούφ αράπης τους ακολούθησε και έγινε δεύτερη μάχη στο μοναστήρι της Στάγιας, στην οποία οι Τούρκοι αποδεκατίστηκαν.

14. Μαρκαντώνης, Οπλαρχηγός- Καπετάνιος. Γεννήθηκε στη Βοϊτσά (Ελατόβρυση). Το επώνυμο του πατέρα του ήταν Μάρκος και με την προσθήκη του μικρού του ονόματος έκανε το επώνυμό του Μαρκαντώνης. Βγήκε πολύ νέος στον Αγώνα και έγινε Κλέφτης. Μετά το Επαναστατικό Συμβούλιο της Αγίας Παρασκευής (24-3-1821), που αποφασίστηκε η κήρυξη της Επανάστασης στη Δυτική Ελλάδα και τα Κράβαρα, μπήκε στο Σώμα του Στρατηγού Σιαφάκα. Ο Κίτσος Τζαβέλλας τον είχε στο Μεσολόγγι Σημαιοφόρο (θέση ιδιαίτερα τιμητική). Πήρε μέρος σε πολλές μάχες. Αποστρατεύτηκε με το βαθμό του Ταγματάρχη. Πέθανε στο χωριό μας, σε ηλικία άνω των εκατό ετών.

15. Μιχαλόπουλος Ιωάννης, από την Βοϊτσά (Ελατόβρυση). Πριν την έναρξη της Επανάστασης ήταν Προεστός Κραβάρων. Αρνήθηκε να εισπράξει για λογαριασμό του Αλή- Πασά το «φόρο των καπνιστών», χριστιανών της περιοχής Κραβάρων, γιατί οι κάτοικοι ήταν φτωχοί και δεν είχαν τη δυνατότητα να πληρώσουν. Για τούτο τον κάλεσε ο Αλή- Πασάς στα Γιάννενα, όπου τον αλυσόδεσε για τρεις μέρες. Όταν τον ελευθέρωσε, γύρισε στα Κράβαρα, όπου συμμετείχε στον Αγώνα από τις πρώτες μέρες. Έλαβε μέρος σε όλες τις μάχες των Κραβάρων και της Ρούμελης. Στην πολιορκία του Μεσολογγίου είχε το βαθμό του Χιλιάρχου.

16. Μιχαλόπουλος Κωνσταντίνος, γιος του προηγουμένου. Ακολούθησε στον Αγώνα τον πατέρα του. Στην πολιορκία του Μεσολογγίου υπηρέτησε υπό τον Γεώργιο Βαλτινό, στην άμυνα της πόλης. Έλαβε μέρος στην ηρωική Έξοδο της Φρουράς των Ελεύθερων Πολιορκημένων και διασώθηκε. Συμμετείχε στη μάχη των Τριζονίων και με άλλους οπλαρχηγούς στη μάχη της Λομποτινάς (Άνω Χώρας).

17. Οπλαρχηγός Μπερτσάς, από τη Βοϊτσά (Ελατόβρυση). Πήρε μέρος στο Επαναστατικό Συμβούλιο της Αγίας Παρασκευής και ήταν ο νικητής της μάχης του Χαρατσί. Πήρε μέρος και σε άλλες μάχες στα Κράβαρα και τη Ρούμελη.

18. Μπούζγος Βασίλειος, καπετάνιος, από τη Βοϊτσά (Ελατόβρυση). Καταγόταν, από το Απόκορο Κραβάρων. Σε μικρή ηλικία εγκαταστάθηκε στο χωριό μας μαζί με τον αδελφό του Δημήτριο. Το 1816 βρίσκεται ανάμεσα στα παλικάρια του Οδυσσέα Ανδρούτσου και σε λίγο γίνεται πρωτοπαλίκαρό του και αργότερα πρωτοπαλίκαρο του Αθανασίου Διάκου, όταν ο Διάκος έγινε Φρούραρχος της Λιβαδειάς. Μετά τη μάχη στο Χάνι της Γραβιάς, που πήρε μέρος και διακρίθηκε, προήχθη σε Χιλίαρχο. Έδωσε πολλές ακόμα μάχες σε όλο τον Αγώνα, όπως στη μάχη των Βασιλικών, της Υπάτης, της Ευβοίας, Άμπλιανης, Άμφισσας, Διστόμου και Αράχωβας. Αποστρατεύτηκε με το βαθμό του Αντισυνταγματάρχη (τον προήγαγε ο βασιλιάς Όθωνας). Έζησε στη Λιβαδειά, όπου του έχουν στήσει προτομή. 

19. Μπούζγος Δημήτριος, καπετάνιος, αδελφός του προηγουμένου. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Ηγούμενο της Μονής Αγίου Νικολάου, πατέρα Δαμιανό. Μπήκε στον Αγώνα μαζί με δυο του παιδιά υπό το Μάρκο Μπότσαρη. Πήρε μέρος στις μάχες της Καλιακούδας και Αράχοβας, σαν Καπετάνιος. Μετά την απελευθέρωση, έζησε και πέθανε στο χωριό μας.

20. Νικολάου Αθανάσιος, από τα Κράβαρα. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες στα Κράβαρα και τη Στερεά Ελλάδα, υπό διάφορους Οπλαρχηγούς. Το 1828, σε νεαρή ηλικία έγινε Εκατόνταρχος, υπό τον Χιλίαρχο Στράτο, του οποίου ακολούθησε τη δράση.

21. Ροντήρης Κωνσταντίνος, Οπλαρχηγός από τον Πλάτανο. Πολέμησε υπό τον Καραϊσκάκη και το Δημήτρη Υψηλάντη στις μάχες της Αράχοβας, Άμπλιανης, στις μάχες των Κραβάρων κ.λ.π. Η οικογένεια Ροντήρη ανέδειξε και άλλους έξι αγωνιστές στα πεδία των μαχών στα Κράβαρα, τη Ρούμελη και σε άλλα μέρη της πατρίδας. Αυτοί είναι, ο Σωτήρης, ο Αναγνώστης, ο Γεώργιος, ο Ιωάννης, ο Ζήσιμος και ο Δημήτριος.

22. Σιαφάκας Ανδρίτσος, Στρατηγός των Κραβάρων. Καταγόταν από την Αρτοτίνα Δωρίδας, αλλά έδρασε κυρίως στη Ρούμελη και μάλιστα στα Κράβαρα και αξίζει να μνημονεύεται με τους Κραβαρίτες. Συνεργάστηκε πολλές φορές με τον Ιωάννη Φαρμάκη. Είχε μεγάλη ικανότητα στη στρατολόγηση, γιατί διέθετε πειθώ και ενθουσιασμό. Πήρε μέρος σε όλες τις μάχες των Κραβάρων και ευρύτερα της Ρούμελης και ήταν γενναιότατος.

23. Σφυρής Γεώργιος, από την Αράχοβα. Καπετάνιος, υπό τον Καραϊσκάκη. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες των Κραβάρων και της Ρούμελης.

24. Σωτηρόπουλος Παναγιώτης ή Κραβαρίτης. Αναδείχτηκε γενναιότατος Οπλαρχηγός των Κραβάρων. Ανδραγάθησε στη μάχη της Κλείσοβας στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, σκοτώνοντας ο ίδιος, τον αιμοσταγή αρχηγό των επιδρομέων Τουρκοαιγυπτίων Χουσεή Μπέη.

Γι’ αυτό ονομάστηκε και «ήρωας της Κλείσοβας», κατά τον Αρτέμη Μίχο. Είχε ειδικότητα στο άνοιγμα υπονόμων («λαγουμιτζής»). Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες της Ρούμελης.

25. Φαρμάκης Ιωάννης- Κραβαρίτης. Αγωνιστής και πολιτικός από το χωριό μας. Κορυφαίος ήρωας και Οπλαρχηγός, ο σημαντικότερος στα Κράβαρα. Συγκάλεσε, σε επικοινωνία με τον Αθανάσιο Διάκο, το Επαναστατικό Συμβούλιο στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, με τη συμμετοχή των καπεταναίων της Ρούμελης, του Πανουργιά, του Δυουβωνιώτη, του Σιαφάκα κ.α, για την οργάνωση και το ξεκίνημα του Αγώνα. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες του Αγώνα στα Κράβαρα και ευρύτερα στη Ρούμελη, σε περισσότερες από εκατό. Ιδιαίτερα ανδραγάθησε στη μάχη στο Χάνι της Γραβιάς, όπου σκότωσε δεκαοχτώ Τούρκους και απέσπασε το θαυμασμό του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Ήταν άριστος σκοπευτής. Επέζησε του Αγώνα. Έτυχε πολλών τιμών, από το ελληνικό κράτος. Από τον Όθωνα τιμήθηκε με το Αριστείο Ανδρείας και έφτασε στο βαθμό του Συνταγματάρχη της Φάλαγγας. Το 1847 ηγήθηκε κινήματος κατά της φαυλοκρατίας της κυβέρνησης Κωλέττη, αλλά απέτυχε, συνελήφθη και φυλακίστηκε. Αργότερα αμνηστεύτηκε. Επελέγη πληρεξούσιος Κραβάρων στην πρώτη Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων, μετά την έναρξη της Επανάστασης και αργότερα δύο φορές βουλευτής Ναυπακτίας. Το 1855, κυνηγώντας ληστές που είχαν απαγάγει την κόρη του Νόβα, πληγώθηκε έξω από τη Ναύπακτο και πέθανε. Στις 23-8-1956, με την αριθμ. 5/1-5-1955 Απόφαση της Κοινότητας Ελατόβρυσης, εντοιχίστηκε, με τη φροντίδα και του απογόνου του πολιτικού Νικολάου Φαρμάκη, αναμνηστική πλάκα στο χώρο που γεννήθηκε- «μικρό αχυρώνα». Ο αχυρώνας έχει καταρρεύσει. Μήπως πρέπει η πλάκα να επανατοποθετηθεί κάπου;

Πανοσιολογιότατε, Αιδεσιμότατε (ή Αιδεσιμότατοι),  κυρίες και κύριοι    

Θα ήταν αδικαιολόγητη παράλειψη, να μην συμπεριλάβουμε στο μνημόσυνο τους στρατηγούς και οπλαρχηγούς, που με οποιοδήποτε τρόπο αγωνίστηκαν στα Κράβαρα, τους μεγάλους Ρουμελιώτες (ήρωες) Αθανάσιο Διάκο, Οδυσσέα Ανδρούτσο, Γεώργιο Καραϊσκάκη, Γιάννη Μακρυγιάννη και το Σουλιώτη Κίτσο Τζαβέλλα, που κοσμούν το πάνθεον των ηρώων του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

          Αξιομνημόνευτη είναι και η συμμετοχή της εκκλησίας στον κραβαρίτικο αγώνα, με σημαντικότερο αντιπρόσωπο τον εκ Κρυονερίων (Κουτουλίστια) Ηγούμενο της Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρίου, πατέρα Δαμιανό (κατά κόσμον Δημήτριο Τσονόπουλο). Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία το 1818 από τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον πέμπτο στην Κωνσταντινούπολη. Μύησε πολλούς Κραβαρίτες στη Φιλική Εταιρία, όπως τον Οπλαρχηγό Ιωάννη Φαρμάκη και άλλους. Πολέμησε σε μάχες των Κραβαριτών με ένοπλο τμήμα στη Δωρίδα, το Μεσολόγγι, τα Κράβαρα και σε άλλες μάχες.

Έπεσε στο Μεσολόγγι, κατά την  ηρωική Έξοδο της Φρουράς των Ελεύθερων Πολιορκημένων, στις 10 Απριλίου 1826, αφού αποτεφρώθηκε μαζί με τον Επίσκοπο Ιωσήφ Ρωγών στην ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης του ανεμόμυλου.

          Καλόγερος Τσάμης, εκχριστιανισμένος Τουρκαλβανός. Πολέμησε ως πρωτοπαλίκαρο του Αθανασίου Διάκου. Αρχικά ηγείτο αυτός του στρατεύματος και αργότερα ο Διάκος. Μετά το θάνατό του, τάφηκε κάτω από μια οξυά, στο βουνό της Οξυάς και το μέρος της ταφής του λέγεται από τότε Γραμμένη Οξυά.

          Από τα ανωτέρω συμπεραίνεται ότι η απελευθέρωση της περιοχής υπήρξε έργο  της ψυχής του υπερήφανου, γενναίου και αδούλωτου, δαφνοστεφανομένου λαού των Κραβάρων, που πάλεψε εννέα ολόκληρα χρόνια, με επικεφαλής τους παραπάνω αναφερθέντες Καπεταναίους του, για τους οποίους τελείται σήμερα το σεμνό μας μνημόσυνο.

          Αν κριθεί ότι με τα όσα ειπώθηκαν, καταφέραμε να αναζωογονήσουμε κάτι στη μνήμη σας, γύρω από τους Κραβαρίτες Αγωνιστές και την Εθνοσωτήρια δράση των ευγενών αυτών Ιδεαλιστών του Ιερού της Πατρίδας Χρέους, θα είναι για τους τελούντες την τελετή μνήμης η τρανότερη ηθική αμοιβή.

          Κλείνουμε εδώ την αναφορά μας με το τραγούδι του Γιάννη Μακρυγιάννη «…Γυρίζει ο ήλιος και τους λέει, γυρίζει και τους κρένει: εψές όπου βασίλεψα, πίσω από μια ραχούλα,

                       Άκουσα γυναίκεια κλάματα κι αντρίκια μοιρολόγια

                        Γι’ αυτά τα ηρωικά κορμιά, στον κάμπο ξαπλωμένα…

                       Για την Πατρίδα πήγανε στον Άδη τα καημένα…».

Άπαντες απόντες. Έπεσαν υπέρ Πατρίδος. Αιωνία η μνήμη τους.