ΤΥΠΙΚΗ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ο διακεκριμένος Έλληνας διανοητής Χρήστος Μαλεβίτσης, σε κείμενό του για τη δημοκρατία, υποστηρίζει ότι “είναι κατ΄ αρχήν μορφή πολιτεύματος. Αλλά όχι μόνον αυτό. Είναι και μορφή πολιτείας. Ως μορφή πολιτεύματος έχει θεσμοθετήσει νομικώς ορισμένες λειτουργίες, οι οποίες εξασφαλίζουν τους όρους του δημοκρατικού βίου. Λέμε τους όρους, γιατί πρέπει να ακολουθήσει κατόπιν η δημοκρατική πολιτεία, που θα πληρώσει τους νομικούς τύπους με δημοκρατική ουσία”.

Η δημοκρατία, λοιπόν, το πολίτευμα όπου κυριαρχικά ανώτερο όργανο άσκησης της εξουσίας είναι ο λαός, αφού κάθε μορφή αυτής της εξουσίας πηγάζει από αυτόν και υπάρχει γι΄ αυτόν, είναι η αρτιότερη μορφή πολιτειακής οργάνωσης και διακυβέρνησης, επειδή συνθέτει και πραγματώνει δύο κορυφαίες αξίες, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη, και δημιουργεί τις ευνοϊκότερες συνθήκες, για να προοδεύσουν και να ευτυχήσουν άτομα και κοινωνίες. Από το συνδυασμό αυτών των δύο αξιών απορρέουν και τα στοιχεία που θεμελιώνουν το δημοκρατικό πολίτευμα. Είναι οι προϋποθέσεις του, όροι απαράβατοι για την ύπαρξη και λειτουργία του.

Η καθολική συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες, η ελευθερία σκέψης και έκφρασης, η δημόσια δωρεάν παιδεία όλων των πολιτών, η αξιοκρατία, το κράτος δικαίου, το κράτος πρόνοιας, η διάκριση των εξουσιών, ο πολυκομματισμός, η αρχή της πλειοψηφίας και η διαφάνεια. Είναι κάποιοι από τους όρους αυτούς, που στοιχειοθετούν την τυπική δημοκρατία, που ως πολίτευμα την προδιαγράφει ένα δημοκρατικό Σύνταγμα, με το οποίο εξασφαλίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι δημοκρατικές ελευθερίες και ο προαναφερόμενος πολυκομματισμός. Μόνο με τον πολυκομματισμό (τον πλουραλισμό) υλοποιούνται η ελευθερία της έκφρασης, των συγκεντρώσεων, του τύπου, η κριτική των κυβερνώντων. Χωρίς τον πολυκομματισμό, οι δημοκρατικές ελευθερίες υπάρχουν μόνο στα χαρτιά.

Αφού, τώρα, αναφερθήκαμε στην τυπική δημοκρατία, είναι καιρός να μιλήσουμε και για την ουσιαστική δημοκρατία. Ποια είναι αυτή; Είναι η με έργα αναγνώριση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του άλλου. Το ότι, δηλαδή, ο κάθε άνθρωπος είναι ο έσχατος όρος αναγωγής. Το ότι ο καθένας έχει το ίδιο μερίδιο ευθύνης τόσο για το δημόσιο όσο και για τον ιδιωτικό βίο. Συνεπώς, κανένας δεν έχει το δικαίωμα (και δεν υπάρχει πηγή από όπου να αντλήσει αυτό το δικαίωμα) για να επιβάλλει κρίσεις, γνώμες και συμπεριφορές, έξω από τους αναγκασμούς των δημοκρατικών νόμων, που θεσπίστηκαν με την κοινή συναίνεση όλων των πολιτών.

Η ουσιαστική δημοκρατία πάει πολύ παραπέρα, λοιπόν, από τις νομικές κατοχυρώσεις της. Πάει προς την αγωγή και τη δημοκρατική πνευματική συμπεριφορά. Αν υπάρχουν διαφορές ουσιαστικής δημοκρατίας μεταξύ των διαφόρων δημοκρατικών συστημάτων, οφείλονται στη διαφορετική βίωση από κάθε λαό της ουσιαστικής δημοκρατικότητας. Διότι δημοκρατία είναι εν τέλει ένας τρόπος ζωής, τον οποίο δεν μπορούν να τον εξασφαλίσουν οπωσδήποτε οι δημοκρατικοί θεσμοί και μόνον. Πρέπει και τα πρόσωπα της δημοκρατικής πολιτείας να πραγματοποιούν το βίο τους κατά τρόπο δημοκρατικό. Άλλος είναι ο ουσιαστικός δημοκράτης και άλλος αυτός που εκμεταλλεύεται τις δημοκρατικές ελευθερίες για να τις καταλύσει.

Στο δημοκρατικό βίο υπάρχει μια άφεση στο φρόνημα και την πράξη του άλλου, δηλαδή υπάρχει μια άνευ όρων εμπιστοσύνη στον άλλον. Αυτή η άφεση και αυτή εμπιστοσύνη λειτουργούν πέρα από τους νομοθετημένους θεσμούς, λειτουργούν μέσα στις συνειδήσεις των πολιτών. Μπορεί η πολιτεία να αφεθεί στον πολίτη και να εμπιστευθεί τη συμπεριφορά του; Μπορεί ο πολίτης να είναι άξιος της άφεσης και της εμπιστοσύνης στο πρόσωπό του; Τούτο σημαίνει πως, για να εμπεδωθεί και να επιβιώσει η δημοκρατία, πρέπει ούτως ή άλλως να έχει δημιουργηθεί κάποια παράδοση, η οποία να εγγυάται γι΄ αυτήν την άφεση και την εμπιστοσύνη. Αλλιώς, οι δημοκρατικοί θεσμοί ολοένα θα κινδυνεύουν. Γι΄ αυτό δεν τίθεται ζήτημα κινδύνου της δημοκρατίας σε χώρες με μακρά και ριζωμένη δημοκρατική παράδοση, επειδή έχει γίνει συνείδηση στον κάθε πολίτη, πως μπορεί να λειτουργήσουν η άφεση και η εμπιστοσύνη.

Λειτουργώντας, λοιπόν, ως πολίτες με γνήσια δημοκρατική συνείδηση, αποδεχόμαστε τους κανόνες του δημοκρατικού παιχνιδιού. Την αρχή της πλειοψηφίας και εκείνη της μυστικής και ελεύθερης ψηφοφορίας. Την αρχή, ακόμα της αντιπροσώπευσης και το διαχωρισμό των εξουσιών. Το κοινοβούλιο και τη λειτουργία του. Την αντιπολίτευση, που έργο της είναι ο δημόσιος έλεγχος της κυβέρνησης. Τις ελευθερίες του λόγου και του συνέρχεσθαι και τόσες άλλες. Για κάθε μια από αυτές τις αρχές- καθώς δεν είναι απόλυτες- μπορούν να εγερθούν σοβαρές αντιρρήσεις. Λόγου χάρη, γιατί η πλειοψηφία να υποχρεώνει τη μειοψηφία; Γιατί να είναι σωστή η απόφαση της πλειοψηφίας και όχι της μειοψηφίας; Η απλή ποσότητα ψήφων δεν εξασφαλίζει ούτε την ορθότητα ούτε την ποιότητα. Τι σχέση έχει ο ψηφοφόρος με τον αντιπρόσωπό του που τον στέλνει στο κοινοβούλιο, αφού, κάθε φορά που ο αντιπρόσωπος ψηφίζει στο κοινοβούλιο, δεν ρωτάει τη γνώμη αυτών που τον έστειλαν εκεί; Και ένα σωρό ακόμα αντιρρήσεις.

Και όμως. Η τήρηση αυτών των σχετικών και αμφισβητήσιμων κανόνων εξασφαλίζει την ελευθερία και την ευημερία. Γιατί, καθώς προαναφέρθηκε η γνήσια δημοκρατία στηρίζεται στις πανανθρώπινες αξίες και αρχές της ανοχής κι αποδοχής της διαφορετικότητας, άρα και της άλλης γνώμης, της εμπιστοσύνης στην αξία του πολίτη και βέβαια του σεβασμού στον άνθρωπο εν γένει. Άλλωστε, οι προαναφερόμενοι-αμφισβητήσιμοι ή μη- κανόνες, με την ελευθερία, την πρωτοβουλία και τον κοινωνικό έλεγχο που εξασφαλίζουν, συντελούν ώστε να ευδοκιμούν όλες οι δημιουργικές δυνάμεις του πληθυσμού. Και διευκολύνεται η άνετη και χωρίς κλυδωνισμούς προσαρμογή του πληθυσμού, στις κάθε φορά νέες συνθήκες της οικονομίας, της τεχνολογίας και των αντιλήψεων.

Επαγωγικά σκεπτόμενοι, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η δημοκρατία είναι το πολίτευμα, που σε συνθήκες ουσιαστικής πολιτικής ελευθερίας παρέχει στον πολίτη τη δυνατότητα να ζει άφοβα, να μορφώνεται, να δημιουργεί και να ζει αρμονικά με τους συμπολίτες του. Γι΄ αυτό και οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να υποστούν κάθε θυσία για να ζουν δημοκρατικά.